Ұлттық монополиясыздандырудың ерекшеліктері

Күн сайын біз «Жаңа Қазақстан«, «Экономиканы монополиясыздандыру«, «Әділ Қазақстан – бәріне және барлығына» деген асыл және өзекті ұрандарды естиміз. Бұл ел мен халық үшін қажетті бастамалар екені сөзсіз, бірақ оларды өмірде жүзеге асыру процесі экономиканы монополиясыздандырудың сүйрету процесінің бөлігінде айқын көрінетін көптеген мәселелер мен қоғамның негізделген наразылықтарын тудырады.

Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев экономиканы монополиясыздандыруды ұлттық басымдық деп белгіледі.

2022 жылғы наурызда Мемлекет басшысы өзінің Қазақстан халқына Жолдауында саяси және экономикалық қызметтің монополиялануы қаңтар айындағы оқиғаларда ең маңызды рөл атқарғанын анық және анық айтты. Саясаттағы Монополия сөзсіз әртүрлі әлеуметтік аурулар мен мемлекеттің деградациясына әкеледі, деп атап өтті сол кезде президент.

Президенттің осы мәлімдемесінен кейін ҚР Премьер-Министрінің 22.03.2022 ж. өкімімен телекоммуникация, теміржол инфрақұрылымы, медиа активтер және басқа да салаларда, оның ішінде электр энергетикасы саласында монополиясыздандыру мәселесі бойынша ұсынымдар әзірлеу жөніндегі Комиссия жедел құрылды.

Комиссияның құрамы бастапқыда оптимизмді шабыттандырмады, өйткені оған Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау және дамыту жөніндегі тікелей агенттігін қоспағанда, бәсекелестікті дамытуға бұрын да аз үлес қосқан сол министрлер мен шенеуніктер кірді.

Комиссия құрылған күннен бастап бір жылға жуық уақыт өтті, ал монополияланған салаларда нақты өзгерістер әлі көрінбейді. Егер телекоммуникация, теміржол инфрақұрылымы, медиа активтер саласында монополистер бұрынғыдай жұмыс істесе, онда электр энергетикасы саласында салалық министрлік «монополияны күшейту жолымен саланы монополиясыздандыру» бағытын жасауды және жекелеген тігінен интеграцияланған энергетикалық компанияларға қарсы іс-қимыл ретінде көтерме нарықта электр энергиясын бірыңғай сатып алушы тұлғасында республикалық супермонополист құруды ұсынды.

Басқаша айтқанда, бұрыннан белгілі ұран: «мафияны жеңу үшін оны басқару керек» өзекті және сұранысқа ие болып қала береді.

Бірақ, шынында да, электр энергиясын бірыңғай сатып алушы институтын құру бастамасы қандай және бұл Қазақстан үшін жаңа нәрсе ме?

Энергетика министрлігі бірыңғай сатып алушыны барлық мәселелерге панацея ретінде жариялайды:

елде электр энергиясының тапшылығы — бірыңғай сатушы бәрін түзетеді;

Ресей Федерациясының энергетикалық жүйесінен сальдо ағындарының өсуі байқалады-бірыңғай сатушы  бұл мәселені шешеді;

13 жылдан астам уақыт бойы электр энергиясының теңгерімдеуші нарығы дұрыс жұмыс істемеді және электр станцияларының күнделікті теңгерімсіздікті реттеудегі әлеуеті белсенді емес – Бірыңғай сатушы оны жұмыс істетеді;

энергия өндіруші ұйымдар тұтынушылардың арзан электр энергиясына қол жеткізуін шектейді-бірыңғай сатушы тәртіп орнатады!

Бұл туралы «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Жылу энергетикасы және электр энергетикасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасының тұжырымдамасында тікелей көрсетіледі.

Осылайша, қағазда барлық мәселелердің шешімі табылғаны жарияланады. Бір жағынан, электр энергиясын өндірушілер қанағаттануы керек сияқты, өйткені олар барлық көлемді және кез келген бағамен сатып алады, екінші жағынан, тұтынушылар да қанағаттануы керек, өйткені олардың барлық электр энергиясына деген қажеттіліктері қанағаттандырылады. Соңғы тұтынушы үшін баға қандай болады, үнсіз, бірақ олар тапшылықты жоюға және теңгерімсіздіктерді жоюға уәде береді.

Мұның шын мәнінде бар-жоғын түсіну үшін ұқсастықты қолдану қажет. Айталық, елде нан тапшылығы: халық саны өсуде, нан тұтынудың өсуі өсуде, нан зауыттары бар сияқты, бірақ 50 жыл бұрын салынған, модернизация жүріп жатыр, бірақ баяу және Ұсыныс сұранысқа сәйкес келмейді. Нәтижесінде сыбайлас жемқорлық схемалары, нарықтағы жеткізушілердің келісімі пайда болады, ал біреу жеңілдетілген шарттармен нан алады, ал біреу сот арқылы жеткізілімге қол жеткізеді немесе нан алмастырғышты табуға тырысады.

Бұл жағдайда салалық министрлік не істеуді ұсынады? Жаңа нан зауыттарын салуға инвестицияларды ынталандыру, бәсекелестікті дамыту? Бидай өндірісіне жаңа технологияларды енгізу және егіс алқаптарын ұлғайту? Электрондық сауда алаңдары арқылы нанның биржалық саудасын дамыту? Немесе нан өндіруге кететін шығындарды жасанды түрде асыра бағалайтын және субсидияларды тартатын зауыттардың жосықсыз иелері жауапқа тартылуы мүмкін бе?

Жоқ, салалық реттеуші нарықты толығымен монополиялауға, өндірушілерден нанды тікелей сатып алуға тыйым салуға және елдегі барлық нанды сатып алып, оны халыққа және бөлшек саудагерлерге «карточкалар бойынша» сататын делдал көтерме саудагер құруға шешім қабылдайды.

Нәтижесінде тапшылық ешқайда кетпейді, тек жеткізу тізбегіндегі қосымша буынға, орталықтандырылған сыбайлас жемқорлыққа және өндірістің әр түрлі құны бар өндірушілердің бағаларын орташаландыруға байланысты нан одан әрі қымбаттайды.

Дүкендер санын ресми реттеу арқылы тауар тапшылығы мәселелерін де осындай жетістікпен шешуге болады, дүкендерде сататын ештеңе жоқ деп қорықпайды, бірақ мемлекет шаралар қабылдап жатқан көрінеді.

Бірақ, электр энергиясын бірыңғай сатушының тұжырымдамасына оралсақ, ұсынылған механизм саланың проблемаларын шешпейді, алайда жаңа нәрсе де емес. Бұрын қанша бірыңғай операторлар, дистрибьюторлар, сатушылар, үйлестірушілер құрылды, енді ешкім санай алмайды.

Сонымен, тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде дәрілік заттарды дистрибуциялаудың бірыңғай операторы фармацевтикалық өнеркәсіп нарығында СК — Фармация бар-мерзімді сыбайлас жемқорлық жанжалдарымен есте қалған.

Мұнай өнімдері нарығында сұйытылған мұнай газының үш ірі жеткізушісі («CNPC», «Petrosun», «KMG») іс жүзінде нарықтың жиынтық үлесі 70% — дан асатын монополистер болып табылады, бұл ретте мұнай елінің халқы мезгіл-мезгіл отын тапшылығын бастан кешіреді.

Электр энергиясы нарығында қазірдің өзінде бір бірыңғай сатып алушы бар, бірақ тек қуат нарығы саласында – «жаңартылатын энергия көздерін қолдау жөніндегі есеп айырысу-қаржы орталығы» ЖШС, оның өмір сүру фактісі энергиямен жабдықтаушы ұйымдардың қызметін шектейтін электр энергиясының көтерме нарығына кіруге кедергі ретінде танылды.

Электр энергиясы нарығын реттеу бұл процесс өте күрделі және қарапайым жұртшылық арасында талқылау үшін түсініксіз, осыны пайдалана отырып, Энергетика министрлігі өзінің «ерте пісетін бастамасына» оң қорытындылар алды және 2023 жылғы қаңтарда заң жобасы Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне қарау үшін енгізілді.

Бірақ Парламенттің таратылуына және депутаттардың кезектен тыс сайлауын тағайындауға байланысты «Бірыңғай сатушы» бастамасы уақытша тоқтатылды.

2023 жылғы 19 наурызда Мәжіліске сайлау өтетініне қарамастан, Энергетика министрлігі өз атауын ақтай отырып, жақсырақ қолдануға лайықты энергиямен Сенатта өзінің заң жобасын қарауға ұмтылады, бұл сәтті пайдалана отырып, Сенат Парламенттің өкілеттігін орындайды және Мәжіліс болмаған кезде заңдар қабылдай алады.

Қолдың жеңіл қимылымен Мәжілісте қалған «жылу энергетикасы және электр энергетикасы мәселелері бойынша» заң жобасы Сенаттағы «Қазақстан Республикасының әкімшілік реформасы мәселелері бойынша» заң жобасының бір бөлігіне біртіндеп айналады.

Бұл ретте, аталған заң жобасын қабылдауды жеделдетуді Энергетика министрлігі ҚР Президентінің тапсырмасының туымен жүзеге асырады, электр энергиясы нарығында тағы бір Бірыңғай сатып алушыны құру «Жарық» қымбаттаған кезде, содан кейін халық үшін барлық басқа коммуналдық қызметтер қымбаттаған кезде теріс әлеуметтік зардаптарға әкелуі мүмкін.

Нәтижесінде: Энергетика министрлігі неге Президенттің тапсырмасын орындамай тұр? Кәдеге жарату алымы саласындағы «ӨКМ Операторы» типі бойынша энергетикада кезекті монополиялық құрылымды құру кімге тиімді? деген сұрақтар туындайды.